Монголын илтгэх урлагийн өв сангаас

Илтгэх урлагын өв соёлоороо монгол орон тансàã" уламжлалтай. Эрөөсөө илтгэх урлагын ч бус аман харилц' бичгэн соёлын гойд яруу хэллэг, утга төгөлдөр аялга, найруу дүүрэн яриа, сонсголон төгс үгсээр монгол хэл "амидарч" байдсг энэ хэлээр тэртээ зуунуудын чинад дахь дээд өвөг Чингис хааны Их монгол "гүрэн яриж" байсан юм. Түүний цэрэг монгол уухцв хадааж, түүний хууль монгол хэлээр тархаж, түүний монгол үгэ:-: дархалсан зарлиг дор ертө'нц дахин сөхөрч, монгол ноёрхсон цаг хугацаан дор монгол хэлээр нар мандаж, бас монгол хэлтний журам оршсон газар нар жаргадаг байлаа.
Аливаа орны хэл зүин хөгжил нь тухайн ард түмнийхэз уламжлал, соёлын илэрхийлэл болдог бөгөөд ярианы урлагын тансаг яруу гэрч болсон нандин үгс нь цаг хугацааны тэртээгээс гагцхүү бичиг үсгээр өвлөгдөн одоо цагт ирдэг байна. Тэгэхээр тухайн ард түмний бичиг үсгийн хөгжил нь ярианы урлагынх нь нүүр царайг гэрэлтүүлэх "толь" болдог бизээ.
Их бичгийн хүмүүн Л.Түдэв гуайн бичсэнээр монголчууд эрт үээсээ эхлэн долоогоос найман бичиг үсэг зохион билиг оюунаараа бүтээж ирсэн бөгөөд "Хэмүү, зангилаа, зурлага, татлага, гогцоо, тамга, угалзан, сийлбзр зэрэг дүрспэх урлагын бүхий л аргаар үсэг бичиг зохион" иржээ.
1204 онд Чингис хааны цэрэгт Найман аймгаас олзлогдсон Тататунгагаар Монголчууд бичиг үсэг заалгасан гэх баримтын талаар Л.Түдэв гуай өгүүлэхдээ: "1240 онд бичигдэж дууссан Монголын нууц товчоо бол хэдэн жилийн өмнө /34-хөн жилийн өмнө/ бичиг үсэг сурсан хүний бүтээл гэхэд үнэмшигддэггүь тийм боловсронгуй нарын хэл найруулгатай, маш уран яруу дүрслэлтэй нийлэг шинжтэй томоохон туулис юм. ямар ч уламжлалгүигээр, цөөхөн жилийн нимгэн хуримтлал дээр түүх, уран сайхны ийм суурь бүтээл гарсан баримт түүхэнд нэн ховор билээ" хэмээсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл Тататунгагаар бичиг заалгахаас урид өмнө монголчуудыг бичиг үсэггүь байсан гэдэг зарим үнэмшил багатай нотолгоо нь тийм ч үндэслэлтэй зүил биш болохыг өгүүлсэн хэрэг. Монголын нууц товчоо нь зөвхөн түүх, уран зохиолын гайхамшигт бүтээл төдийгүь монгол яруу өгүүлэхүь, илтгэх урлагын асар том өв соёл болсон бахархал билээ.
Акадэмич Ц.Дамдинсүрэн гуай нэгэн цагт өгүүлснээр "талд ганц мод сүндэрлэн ургадаггүитэй адил нууц товчоо ч бас монголчуудын оюун ухааны ураар шижир алт мэт тунарсан ганцхан төдий суут бүтээл бус, уулын модыг тойроод үндэс салаалсан их ой найгаж байдагчлан "Монголын нууц товчоо" бол монгол түмний түүх соёл, оюун ухааны өтгөн ойгоос мэндэлсэн олон модны нэгэн" гэх санал нь манай ард түмний өв соёлын их булаг ширгэшгүь баян болохыг өгүүлсэн түүх билээ. 1269 онд Хубилай хаан "дөрвөлжин" үсэг зохиолгож, 1599 онд эрдэнэ багш, Гагай захирагч нар монгол үсэгт нэмэлт хийж "манж үсэг"-ийг, 1648 онд Ойрадын Заябандид "тод бичиг"-ийг, 1686 онд Өндөр гэгээн Занабазар "соёмбо үсэг"-ийг, 1905 онд Агвандорж гэгч "вагиндрагын үсэг"-ийг, 1942 онд хатгин овгын эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн кирилл цагаан толгойд 2 үсэг нэмж найруулан монголын "шинэ үсэг"-ийг тус тус зөхиөжээ. Ийнхүү бичиг үсгийн хөгжил үргэлжлэхийн хамтаар бичгийн болоод аман ярианы шалгарсан суутчуул төрөн гарч монгол хэлний саруул тансаг төрхийг улам өнгөлсөөр ирсэн түүхтэй.
Монголчуудын уран яруу ярих, илтгэх овъяас билэг нь яруу найраг, аман зохиолынхоо түүхэн хөгжилтэй онь холбон оршин ирсэн дүр зураг харагддаг. Жишээ нь, Цогт тайжийн 1621 онд Хангай хан ууланд ан авлаж явахдаа хэлсэн шүлэг нь шууд цээжээр зохиогдсон гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Мэдээж сод билэгт яруу найрагчид шүлэг найраглалаа шууд цээжээр өгүүлж болох ч тийм авъяас билэгтэй хүн гарцаагүь ярианы урлагтаа зэгсэн сайн нэгэн байж таараа гэх таамнал надад төрдөг юм.
Нэгэн цагт их найрагч Р.Чойном: "ямар ч хүн нь шүлгээр яридаг эх орны яруу найрагч байх гэдэг амаргүь хэрэг ээ Гэхдээ цэнхэр хадгын мяндсан ширхэгтөөлөн Цэцэн эрөөлийн үгс нь асгаранхан гардаг Уужим цээжтэй ахаа буурлынхаа дэргэд Уран үгээр тоогдоноо гэдэг бэрх ээ" хэмээн уулга алдан шүлэглэсэн нь ард түмэн нь шүлэг шиг тансаг яриагаар өвөр зуураа мэнд усаа дэлгэн, ярианы урлагын төгөлдөр чанараар онгод, авъяас бялхаан амидардгыг магцан хэрэг болов уу. Монголын түүхэнд мянга мянгон шилдэг илтгэгчид төрөн гарчээ. эртний Хүннү улсын Шаниууй Модун "эрхий дарам газрыг бурхан гуйсан ч бүү өг" хэмээн зарлигдсан нь бас л илтгэх урлагын өв соёлд дуридах ёстой түүх юм. Чингис хаан, түүний хүлэг баатар, өрлөг сайдуудыг "Монголын нууц товчоо*-н дээр гарч буйгаар харвал бүгд л шалгарсан илтгэгчид, үгийн гойд мэдрэмжтэй жанжчууд байсан бололтой. Жишээ нь, Сөнөдийн Гилүгдэй баатрын урсган хэлөн дайчин агаад хэмнэл дүүрэн үгс "Монголын нууц товчоо"-нд олонтаа тохиолддог. Түүний хэлсэн "Харуусал шүлэг* нь монголын илтгэх урлагын гайхамшигт жишээ болон үлдсэн байдаг. Мөн Чойжь-Өдсэр /14-р зуун/, Төгөөнтөмэр хааны гэмшил шүлэг, Мандухай сэцэн хатны тангаргын шүлэг, Цогт тайжийн хадны шүлэг гээд олон зуун шилмэл илтгэгчийн үгийг тарнь мэт шившсэн гайхалтай үгс сайн цагын буян, соар цагын самууныг гэтлэн бидний үэд уламжлагдсаар иржээ.
Монголчууд уран илтгэх арга ухааны тухай тусгайлс-судар номонд өгүүлж, сургааль номлолоо айлдсаар иржээ. Тэдний нэгэн томоохон төлөөлөгч бол "Алагша лхарамба" хэмээ-алдаршсан буддын гүн ухаантон, хэлний шинжлэлтэн, яруу найргын болон үгийн урлагын онолч Агвандандар юм. 1759-1842 оны хооронд амидарч байсан энэхүү монгол эрдэмтнийг Оросын эрдэмтэн Ф.И.Щэрбацкөй "Тэргүүн зэргийн гүн ухаантан" гэж үнэлэн зохиол бүтээлийг нь амтархан уншиж орчуулж байсан баримт бий. Агвандандар хэмээгч тэр их бичгийн хүмүүн Төвд хэл сураад Төвдчүүдэд зориулан хэрхэн бичиж найруулах тухай номын дуу айлдаж байсан түүхтэй. энд түүний нэгэн сургаалыг дуридаж байгаа минь тун их олзуурхалтай бөгөөд гащхүү ярианы урлагын ач холбогдлыг онцлоод зогсохгүь алив хүн амидралын хэв маягтаа шударга үнэлэлт өгч алдаагао санаж сэрэхийн чухлыг өгүүлсэн мэт ээ. Агвандандарын сургааль.
"эрдмийг олонтаа сонсовч, номлохуйд эс мэргэжвээс эмээр хоосрон гуцуудсан мэргэн сайн эмч мэт эгнэгт тэмцэхүид мэргэн ч туурвих ёсыг эс мэдвээс элдэв зуун хэлтэн болж эгүүлэвч, хэлгий балай мэт Зохиох төөрвихөйд сайн боловч, бичих сурц муу аваас Зориг хүчит их баатар боловч, гар мухар мэт Бичих зохиохуйд үг үсгийг ёсоор эс найруулваас Билгүүн сайн эрдэмтэн авч сонжуурлагдахын гэмт Үг үсэг алдаагүь ч яруу хэллэг төгөлдөр бус аваас Үзэсгэлэнт эхнэр чармай нүцгэн гүих мэт Илт өгүүлэхүь хуучин дохио үгээр эс чимвээс эгнэгт бүдүүлэг хар үг холилдох тул мэргэд орхивоос цохисг" хэмээжээ.
Илтгэх урлаг, ярианы өв соёл, яруу найргын чиглэлээр монголчууд арвин их туршлагатайн бас нэгэн жишээ бол С.Жамъяангаравын судалгаа юм.
Халхын уран зохиолын онолч Сүрэнхөрын Жамъяангарав /1861-1917/ тухайн үэдээ шинжлэх ухааны хэл болж байсан төвд хэлээр "эсэрүа тэнгэрийн эгшиг дуун" хэмээх уран зохиолын болон ярих урлагын онолын номондоо урнаар дүрслэн илэрхийлэхийн 600 орчим арга боломж буйг тайлбарлан дэлхийн болоод монголынхоо шилдэг илтгэгч, яруу найрагчдын бүтээлийг ишлэн тайлбарлажээ.
Түүний бүтээлд "яруугын эрдэм", "Үзэсгэлэнгийн эрдэм", "Дууны чимгийн ухагдахуунд хийсэн шинжлэл", "Дууны чимгийн дотоод хувилборуудын харицаанд хийсэн шинжлэл", "далдлах үгийн чимэгт хийсэн шинжлэл", "Найруулгын арван гэмд Хийсэн шинжлэл" зэрэг бүлгүүдэд нь яруу найраг, үгийн урлагын тухай өгүүлжээ.